2.1 Dostawy obowiązkowe

Halina Jastrzębska-Smolaga wyróżnia trzy etapy rozwoju obowiązkowych dostaw. Do 1953 r. stanowiły one formę mobilizacji podaży produktów rolnych w celu zaspokojenia potrzeb ludności miejskiej na artykuły żywnościowe[1]. Początkiem drugiego okresu była uchwała Rady Ministrów z 3 stycznia 1953 r. w sprawie zniesienia bonowego zaopatrzenia, regulacji cen, ogólnej podwyżki płac i zniesienia ograniczeń w handlu nadwyżkami produktów rolnych. Trzeci etap rozwoju systemu dostaw zapoczątkowały, według niej, uchwały II Zjazdu PZPR. Przewidywały one m.in. ustalenie od 1954 r. obowiązkowych dostaw na poziomie nie wyższym niż w 1953 r[2].

          Najwcześniej, bo już 18 sierpnia 1945 r. wprowadzono dostawy obowiązkowe zboża tj. żyta, pszenicy, jęczmienia, owsa i ziemniaków[3]. W październiku wydano kilka aktów prawnych poszerzających zakres świadczeń. Obejmowały one obowiązkowe dostawy artykułów żywnościowych pochodzenia roślinnego. 20 listopada wprowadzono obowiązkowe dostawy skór surowych, a następnie wełny z jesiennej strzyży owiec i włosia końskiego oraz lnu, pakuł lnianych i konopnych, a także słomy lnianej i konopnej[4]. 5 grudnia wprowadzono obowiązek dostaw roślin pastewnych, w lutym roku następnego jaj kurzych[5]. Poniżej zamieszczono tabelę, w której został przedstawiony rozkład na gromady kontyngentu jaj[6].

TABELA 13

 W 1946 r. wprowadzono również obowiązkowe dostawy mleka. Uzasadniając tę decyzję, Biuro Polityczne KC PZPR podało, że skup mleka stopniowo wzrastał, ale w 1951 r. obejmował zaledwie 53% mleka towarowego[7]. W 1952 r. system dostaw został ponownie rozszerzony. Ustawa z 15 lutego 1952 r. wprowadzała obowiązkowe dostawy zwierząt rzeźnych. Ustalając tę decyzję, kierownik Wydziału Rolnego KC PZPR na odprawie partyjnej 11 lutego 1952 r. twierdził, że jej powodem było załamanie hodowli, postępujące od połowy 1951 r[8].

Gmina Gniewino miała kłopoty z wywiązania się z dostaw obowiązkowych. W jednym z dokumentów stwierdzono, że  wpływy zbożowe są nikłe[9]. W innym zauważono z kolei, że oporne gospodarstwa zwlekają z wykonaniem planowanego skupu zboża[10]. Część mieszkańców nie była w stanie wywiązać się z obowiązkowych dostaw[11]. Z tego względu składali oni prośby o częściowe lub całkowite ich umorzenie. W  1953 r. jednemu z mieszkańców umorzono obowiązkowe dostawy mleka i zwierząt rzeźnych[12], innego  zaś zwolniono z obowiązkowych dostawy zwierząt rzeźnych za 1952 r.[13].

W  wykonaniu planu przeszkadzał brak prądu w niektórych gromadach[14]. GRN  postawiła sobie za zadanie zelektryfikowanie gminy. W tym celu powołała Komitet Elektryfikacji Wsi z wójtem jako przewodniczącym[15].  Przebiegała ona bardzo wolno. W 1947 r. brakowało prądu elektrycznego w Tadzinie, Jęczewie, Salinie, Salinku, Mierzynie, Karczemce, Sawalinie i Nowej-Rudzie. W związku z powyższą sytuacją, mieszkańcy gromad wystąpili do zakładów elektrycznych w Lęborku z prośbą o założenie sieci elektrycznej[16] . Problemy związane z brakiem prądu występowały także w Mierzynku, gdzie brakowało wody ponieważ studnia była dostosowana do elektryczności[17]. W związku z zaistniałą sytuacją mieszkańcy gromady zmuszeni byli do spożywania wody z rzeki[18]. Do 1951 r. udało się zelektryfikować Salino, Salinko, Jęczewo oraz Tadzino[19].        

 Bywało, że przyczyną nie wywiązania się z planu stawały się problemy techniczne. Np. w 1954 r. traktorzystom brakowało podstawowych narzędzi do reparacji traktorów[20]. Jeden z radnych twierdził, że plany nie były wykonywane, ponieważ za mało było prowadzonej walki klasowej z kułactwem[21]. Dodam, że fundamentalnym założeniem partii rządzącej na wsi było zróżnicowanie społeczne mieszkańców według kryteriów klasowych na biedaków, średniaków i bogaczy wiejskich, czyli kułaków[22]. Kułacy oskarżani byli o fikcyjne rozdrabnianie gospodarstw, celowe i świadome ich dewastowanie, uchylanie się od uiszczania zaległości podatkowych, wykorzystywanie powiązań rodzinnych z aparatem państwowym w celu zmniejszenia obciążeń[23].

W trakcie realizacji dostaw obowiązkowych następowały różne pomyłki. Zdarzało się np., że obciążano nimi gospodarstwa opuszczone[24].

Chłopi często nie byli w stanie wywiązywać się z dostaw wobec państwa, ponieważ produkty sprzedawali na „czarnym rynku”[25]. Handel prowadzono najczęściej na rynku w Wejherowie lub Gdyni[26]. Radni prowadzili walkę, jak stwierdzono, z wrogami, którzy prowadzą fałszywą politykę przeciwko Związkowi Radzieckiemu i Polsce Ludowej[27]. W dokumentach możemy jednak wyczytać, że często sami dawali zły przykład  i sprzedawali zboże nielegalnie[28]. Za najgorszą gromadę, czyli taką, która najczęściej nie wywiązywała się z należności uważano Gniewino[29].

Kontraktacja, jak twierdzi D. Jarosz, była fragmentem polityki rolnej, w którym dochodziło do konfliktu racji ideologicznych i ekonomicznych[30]. Autor podaje również, że dla wielu gospodarstw stała się ona głównym źródłem dochodów pieniężnych uzyskanych z produkcji towarowej. Umowy kontraktacyjne przewidywały, że zawierający je chłopi będą mogli uzyskać określone ilości węgla, pasz oraz inne artykuły przemysłowe[31].  W Gniewinie rolnicy kontraktujący trzodę chlewną otrzymywali śrut oraz węgiel[32].

          Kontraktacja trzody chlewnej w gminie przebiegała różnie. W 1952 r. w gromadzie Kostkowo udało się wypełnić jej plan zaledwie w 23%. Przyczyną powyższej sytuacji był za wysoki plan nałożony na gromadę. Na dziesięciu rolników skontraktowanych miało być 140 sztuk trzody[33]. Poniżej zaprezentowana została tabela, w której przedstawiono plan kontraktacji wykonany przez gromady w 1952 r.[34].

TABELA 14

Sekretarz gminy stwierdził, że znacznie ona wzrosła po wejściu w życie ustawy o specjalnych uprawnieniach dla chłopów ją kontraktujących[35]. Dodam, że gromada Słajkowo kontraktowała trzodę do gminy Choczewo[36].

2.2 Obciążenia finansowe gospodarki chłopskiej

Chłopi byli też obciążeni świadczeniami finansowymi na rzecz państwa. Dla ukształtowania systemu tych obciążeń wsi ważne znaczenie miała ustawa z 28 czerwca 1950 r. o podatku gruntowym, który przekształcił go z komunalnego w daninę państwową. Ustalała ona, że opodatkowaniu podlegają gospodarstwa rolne, tj. obszary gruntów  położonych w jednej gminie, które należą:  a) do jednej osoby fizycznej lub prawnej bądź b) do członków najbliższej rodziny albo do dwóch lub więcej osób fizycznych lub prawnych, a są objęte wspólną ich gospodarką[37]. Za wspólną gospodarkę rolną uważano gospodarkę prowadzoną przy wspólnym użytkowaniu bądź zabudowań gospodarczych, bądź też inwentarza żywego lub martwego i której potrzeby zaspakajane były z przychodów ze wspólnie użytkowanego obszaru gruntów[38].

Ustawa zawierała stwierdzenie , że podstawę opodatkowania stanowi przychód szacunkowy, a nie jak wcześniej rzeczywisty z gospodarstwa rolnego[39].

Dekret z 30 czerwca 1951 r. zmienił sformułowania ustawy z 1950 r. dotyczące przedmiotu opodatkowania. Za gospodarstwo rolne uznano ogólny obszar gruntów, położonych w jednej gminie, które, jak czytamy, stanowią własność lub są w posiadaniu a) jednej osoby fizycznej lub prawnej a są objęte wspólną ich gospodarką[40]. Za wspólną gospodarkę uznano taką,  której sposób prowadzenia wskazuje na to, iż stanowi ona jedną całość gospodarczą, w wskutek dokonania wspólnych zbiorów oraz zaspokojenia potrzeb z przychodów osiągniętych z gospodarstw jako całość[41].

Na mocy zarządzenia Ministra Rolnictwa i Referatu Rolnego oraz Ministerstwa Administracji Publicznej z 15 marca 1950 r., wydanego w porozumieniu z Ministerstwem Skarbu i Kancelarią Rady Państwa, grunty niezagospodarowane oraz objęte przez osadników bezrolnych, mało i średnio rolnych były wolne od podatku gruntowego na okres roku podatkowego. Warunkiem było to, że objęcie gospodarstwa  nastąpiło przed 1 kwietnia roku podatkowego. Gospodarstwa, które zostały zajęte po 1 kwietnia były wolne  na rok od podatku gruntowego. Ponadto rolnicy korzystali z ulg w podatku w wysokości 50% w roku bezpośrednio występującym po roku podstawowym[42].

Oprócz podatku gruntowego rolnicy zostali także zobowiązani do płacenia na Społeczny Fundusz Oszczędnościowy Rolnictwa ( SFOR ). Obowiązek społecznego oszczędzania w przypadku wsi dotyczył osób opłacających podatek od podstaw przekraczających 60 q żyta (w 1949 r. –80 q)[43].  Niewywiązanie się z płatności groziło wszczęciem postępowania egzekucyjnego. Wkłady zgromadzone w Społecznym Funduszu Oszczędnościowym, po przywróceniu równowagi, rynkowej miały być na pewnych warunkach zwracane ich właścicielom. W latach planu sześcioletniego fundusz miał faktycznie charakter bezzwrotny i stanowił jeszcze jeden podatek, uderzający głównie w posiadaczy dużych gospodarstw[44].

Spora część społeczności gminnej miała problemy z uregulowaniem podatku gruntowego i SFOR-u[45]. Wskazują na to podania składane do Prezydium GRN o ich umorzenie. W 1951 r. 50% ulgę otrzymał mieszkaniec gminy z powodu tego, że nie potrafił prowadzić gospodarstwa[46]. Inny mieszkaniec otrzymał ulgę w wymiarze 30%, ponieważ dziki wyrządziły mu tak duże szkody, że nie mógł zdobyć funduszy na uregulowanie podatku[47].

Podatek gruntowy i SFOR stanowiły najważniejsze, ale nie jedyne obciążenia finansowe gospodarstw chłopskich. Mieszkańcy gminy płacili także podatek od  psów. Był on zależy od tego ile gospodarz posiadał psów i czy były one na uwięzi, czy nie[48]. W 1946 r. opodatkowano także lokale mieszkalne i użytkowe[49].

W akcję realizacji należności podatkowych włączona była Komisja Finansowo-Budżetowa[50].

Kolejnym zobowiązaniem mieszkańców gminy był szarwark. Chłopi byli wzywani do wykonywania „pracy niewykwalifikowanej” lub prac w zakresie wykonywanego zawodu oraz musieli dostarczać środki przewozowe. W omawianej gminie z obowiązku tego zostali wykluczeni radni, sołtysi, wójt oraz podwójt[51].