Gminna Rada Narodowa i jej organy

       Organizacją życia politycznego, gospodarczego i kulturalnego w gminie zajmowała się GRN, która ukonstytuowała się 17 lutego 1946 r.[1]

          Wraz z wyzwoleniem ziem spod władzy okupanta rozpoczął się pierwszy okres działalności rad narodowych w Polsce Ludowej. Przyjmuje się, iż trwał on od 21 lipca 1944 r., tj. dnia powołania PKWN do 20 marca 1950 r. kiedy to Sejm Ustawodawczy wydał ustawę o terenowych organach jednolitej władzy państwowej[2]. Rady narodowe zostały powołane przez Krajową Radę Narodową ustawą z 11 września 1944 r. o organizacji i zakresie działania rad narodowych, jako tymczasowe organy ustawodawcze i samorządowe[3]. Ich status zmieniła nowela z 1 stycznia 1946 r., wykreślając z określenia pozycji rad słowo tymczasowa[4]. Działały one w każdej jednostce podstawowego podziału terytorialnego państwa, a więc w gminach, miastach, powiatach i województwach.

          Drugi etap działalności rad narodowych rozpoczął się wraz z wydaniem ustawy o terenowych organach władzy jednolitej. 20 marca 1950 r. stały się one organizacjami skupiającymi w ręku całokształt władzy państwowej. Zniesione zostały istniejące dotychczas organy administracji rządowej w terenie, tzn. organy administracji ogólnej oraz niektóre organy administracji niezespolonej podległe ministrom: finansów, oświaty, pracy i opieki społecznej oraz Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego. Zadania zlikwidowanych organów powierzono radom narodowym i ich organom. Zniesiono również instytucje samorządu terytorialnego, a ich funkcje przejęły rady narodowe i ich organy[5].

          Zbudowanie stałego systemu rad narodowych i określenie profilu ich działania przypadło na okres, w którym rozpoczęto debatę na temat planu sześcioletniego, zakładającego przekształcenie państwa z rolniczego w kraj przemysłowo-rolniczy. Dla uzyskania celu zreformowano najniższe jednostki podziału terytorialnego kraju, tj. gminy i przekształcono je  w jednostki terytorialnie mniejsze w postaci gromad[6] . 

          Dnia 25 września 1954 r. wydano dwie ustawy. Pierwsza z nich dotyczyła podziału administracyjnego wsi i powoływała do życia Gromadzkie Rady Narodowe. Druga dotyczyła osiedli i rad osiedlowych[7].

            Rady narodowe posiadały swoje organy wykonawcze, które tworzyły zarazem pion administracji samorządowej. Nosiły one nazwy wydziałów wojewódzkich i powiatowych oraz zarządów miejskich i gminnych.

W skład Zarządu Gminy, który był organem kolegialnym wchodził wójt pełniący funkcje przełożonego i kierownika całej administracji oraz gospodarza gminy, podwójt a także członkowie zarządu. Wójt wybierany był podczas tajnego posiedzenia spośród trzech kandydatów zgłoszonych przez radnych. W 1946 r. wójtem został jednogłośnie obrany 54-letni kierownik szkoły podstawowej w Gniewinie, członek PPR[8]. Aby zostać członkiem zarządu gminnego spełniać należało określone warunki:

- do objęcia stanowiska wójta wymagane było wykształcenie w zakresie szkoły podstawowej, wykazanie się zdolnością i umiejętnością wykonywania powierzonej pracy oraz lojalnością w stosunku do ustroju demokratycznego;

- aby zająć stanowisko sekretarza należało mieć wykształcenie średnie lub trzy lata pracy w samorządzie oraz znajomość księgowości samorządowej[9].

            Jeśli brakowało osób z odpowiednimi kwalifikacjami, na stanowisko mógł być powołany pracownik nie posiadający potrzebnych kwalifikacji, pod warunkiem jednak, że w ciągu pięciu lat uzupełni braki. Niewywiązanie się z zobowiązania groziło przeniesieniem na niższe stanowisko[10].

            Wynagrodzenie pracowników Zarządu Gminy składało się z pensji zasadniczej oraz dodatkowego uposażenia przysługującego pracownikom państwowym, a także premii[11]. Pracownik mógł oczywiście awansować, ale tylko w obrębie grupy przywiązania do danego stanowiska[12].

Biuro Zarządu Gminy zostało podzielone na referaty: ogólnoorganizacyjny, podatkowy, aprowizacji handlu, rolnictwa i gospodarki gminnej oraz administracyjny [13]. W okresie późniejszym referat podatkowy został przemianowany na referat finansowy. Wprowadzone zostały: referat do spraw socjalnych i kultury, referat wojskowy oraz rolniczy zamiast referatu aprowizacji handlu rolnictwa i gospodarki[14].

Referat ogólnoorganizacyjny prowadził sekretarz, który był zarazem szefem całego biura. Do zakresu działań referatu ogólnoadministracyjnego należały zadania organizacyjne Prezydium GRN, sprawy osobowe pracowników Prezydium, sprawy obsługi Prezydium, sprawy porządku i bezpieczeństwa publicznego oraz sprawy administracyjno-karne i sądowe.[15] Referat finansowy zajmował się budżetem gminy. Oświata i kultura, zdrowie publiczne, praca i pomoc społeczna, sprawy budowlane to tylko niektóre z zadań referenta do spraw socjalnych i kultury[16]. Referent wojskowy zajmował się sprawami administracyjno-wojskowymi, rolny natomiast rolnictwem, weterynarią i hodowlą[17]. Referatem podatkowym opiekował się zastępca sekretarza. Pozostałymi referatami zajmował się pomocnik sekretarza[18]. Osoba chcąca objąć urząd referenta musiała spełniać określone warunki, tj. posiadać wykształcenie minimalnie w zakresie szkoły powszechnej i praktykę biurową[19].

            Rady narodowe miały reprezentować społeczeństwo. Radni nie byli jednak przez nie wybierani, ale delegowani przez organizacje i zrzeszenia demokratyczno-niepodległościowe. W 1945 r. do GRN w Gniewinie wchodziło trzech przedstawicieli PPR, trzech - PPS, dwóch z SL, dwóch z SD oraz po jednym reprezentancie Związku Nauczycielstwa oraz Związku Bojowników o Wolność i Demokrację[20]. Skład partyjny GRN był głównym powodem sporów. Miała ona funkcjonować według z góry ustalonego klucza partyjnego. Nie zawsze jednak odpowiadał on partiom. W piśmie z 21 lutego 1947 r. znajdujemy prośbę PPS o zmianę klucza partyjnego, według którego do GRN wchodziło 3 członków PPS, 2 z SD, a reszta miejsc była obsadzona przez PPR. Partia proponowała taki podział stanowisk: PPS i PPR miały wydelegować po 4 osoby, SL, Organizacja Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego, Związek Młodzieży Wiejskiej, Związek Samopomocy Chłopskiej po 1, a SD 2 osoby. Do GRN miała wejść także 1 osoba bezpartyjna[21]. Skład przedstawicielski poszczególnych partii oraz organizacji ulegał więc zmianom, co można zaobserwować analizując zamieszczoną poniżej tabele [22].

Tab. Skład partyjny GRN w latach 1946-1947.

Tab. Skład partyjny GRN w latach 1951-1954.

          22 lutego 1947 r. swoje niezadowolenie ze składu GRN wyrazili członkowie PPR. Wysunęli oni votum nieufności wobec członka PPS sprawującego funkcję przewodniczącego GRN. Powodem było to, iż według klucza partyjnego stanowisko to winien piastować członek PPR. Jej przedstawiciele zeznawali, że przewodniczący przyrzekł, iż przystąpi do ich partii, jednakże nie uczynił tego. Po długiej debacie przewodniczący oświadczył, że z zajmowanego stanowiska nie ustąpi, a następnie wraz z członkami PPS opuścił salę. W dalszej części posiedzenia obrany został przewodniczący według klucza partyjnego, czyli osoba należąca do PPR.

            Jak wynika z powyżej przedstawionej sytuacji, obie partie pretendowały do objęcia władzy w gminie. Ich współpraca pozostawiała wiele do życzenia. Według członków PPS, przyczyną tej sytuacji było to, że gdy zakładano ich partię, PPR miało już ugruntowaną pozycję. Swoją działalność na terenie gminy Gniewino rozpoczęła ona w sierpniu 1945 r.[23].

          Każda z wyżej wymienionych partii pragnęła zjednoczyć gminną społeczność poprzez szeroką akcję propagandową przejawiającą się w życiu politycznym, gospodarczym i kulturalnym. PPS otworzyła świetlicę partyjną, prenumerowała prasę („Robotnik”), do której każdy obywatel miał dostęp, zorganizowała sekcję młodzieżową OM TUR[24] . W 1947 r. partia liczyła 70 osób, a zorganizowana przez nią sekcja młodzieżowa 30[25]. Pod opieką PPS znajdowało się 7 kół o łącznej liczbie 77 członków[26]. Podobne działania w celu pozyskania gminnej społeczności podejmowała PPR.

            18 kwietnia odbyło się zebranie partii, na którym obie zadeklarowały chęć współpracy[27]. Jak wynika z dokumentów stosunki między nimi nie uległy jednak poprawie. Spór międzypartyjny rzutował na działalność GRN w Gniewinie. Potwierdza to dokument, w którym przedstawiciel PRN w Lęborku stwierdza, że działalność GRN jest słaba, ponieważ brak jest współpracy pomiędzy partiami[28]. Problem przestał istnieć w  grudniu 1948 r. gdy partie te zjednoczyły się.          

            14 grudnia 1948 r. na posiedzeniu GRN w Gniewinie została przeczytana rezolucja PRN w sprawie zjednoczenia partii robotniczych. W związku z powyższym, GRN postanowiła zachęcać ludność do prenumerowania prasy robotniczo-rolniczej[29].

            Jak wynika z powyżej zamieszczonych tabeli, na terenie gminy działały też SD i SL. W 1945 r. w związku ze zjednoczeniem SL i PSL powstał Klub Polskiego Zjednoczenia Ruchu Chłopskiego[30]. Partie te jednak nie przejawiały żadnej aktywności.

           Radny zanim przystąpił do objęcia stanowiska miał obowiązek złożyć ślubowanie następującej treści: Ślubuję uroczyście jako członek rady narodowej według najlepszego mego zrozumienia i zgodnie z sumieniem rzetelnie pracować dla dobra narodu polskiego. Stać na straży jego praw demokratycznych i czynić wszystko w miarę swoich sił i uzdolnień dla umacniania niepodległości i pomyślnego rozwoju Rzeczypospolitej Polski[31]. Wprowadzona została także forma oświadczenia, które musiał podpisać przyszły pracownik: Ja niżej podpisany [...] niniejszym oświadczam, że jest mi znana dokładnie i zrozumiała treść dekretu z 26.10.1946 o ochronie tajemnicy państwowej i służbowej, ogłoszonego w Dz.U.R.P.Nr.55 poz.437. Wynikający z dekretu tego obowiązek ochrony tajemnicy na powierzonym stanowisku przyjmuje do bezwzględnego przestrzegania zarówno w służbie, jak też poza nią[32].

Podstawową formą działalności rady była sesja, zwoływana co najmniej raz w miesiącu. Mogła ona składać się z kilku posiedzeń. Były sesje zwyczaje i nadzwyczajne. Zwoływało je Prezydium. Rada narodowa swoją wolę wyrażała za pomocą uchwał. Obradami kierował przewodniczący rady wybierany na to stanowisko w tajnym głosowaniu[33]. Od 20 marca 1950 r. przewodniczący Prezydium GRN zgłaszał kandydatury na przewodniczącego obrad oraz ich sekretarza. Sesja przebiegała według odgórnie ustalonego schematu. Po otworzeniu posiedzenia, odczytywano i zatwierdzano porządek obrad, a następnie sprawdzano listę obecności. Potem przystępowano do omawiania spraw bieżących. Każdy z biorących udział w obradach miał możliwość zabrać głos w końcowej części posiedzenia.

Za każde odbyte posiedzenie radni otrzymywali wynagrodzenie w kwocie 50 złotych, które było wypłacane z kasy gminnej[34]. Dodam, że od października 1950 r. GRN prenumerowała „Dwutygodnik Rada”[35].

Organami wewnętrznymi rad były ich prezydia i komisje stałe. Prezydium powoływano z grona radnych. W jego skład wchodził przewodniczący, zastępca oraz sekretarz. Reprezentowało ono radę na zewnątrz, realizowało kontrolę społeczną oraz organizowało sesje. Posiedzenia Prezydium GRN w Gniewinie odbywały się początkowo dwa razy w tygodniu, tj. we środy i soboty[36]. Od 1951 r. zbierało się ono tylko raz w tygodniu[37]. Podział pracy między członków tego organu prezentował się w ten sposób, że przewodniczący odpowiadał za referat finansowy, sprawy socjalne i kulturalne, zastępca przewodniczącego za referat wojskowy i sprawy rolne natomiast  sekretarz za referat ogólnoadministracyjny[38].

Prezydium miało obowiązek przygotować kwartalne plany pracy. Były one następnie przesyłane do PRN w Lęborku.

Dla pracowników Urzędu Gminy odbywały się raz w tygodniu szkolenia. Prezydium organizowało je, gdyż uważało, że ze względu na młody wiek zatrudnionych (zdarzały się przypadki, że nie byli pełnoletni) są  bardzo potrzebne. W 1952 r. zaczęto jednak zaniedbywać organizację szkoleń co wywołało niezadowolenie PRN w Lęborku[39]. Preferowano różne tematy referatów szkoleniowych, np.:

1)     Powiązania rady z ludnością pracującą.

2)     Rola i zadania związków zawodowych w ustroju demokracji ludowej.

3)        Jak powstał kapitalizm.

4)        Świadczenia w naturze.

5)        Kapitalizm- ustrój wyzysku człowieka przez człowieka.

6)        Ogólne wiadomości prawa karnego.

7)        Wieś w Polsce Ludowej.

8)        Nowe prawo rodzinne.

9)        Jak rozbudować społeczeństwo rodzinne.

10)     Dorobek Polski Ludowej.

11)     Budujemy fundamenty socjalizmu w Polsce[40].

Prezydium było kontrolowane przez delegatów PRN w Lęborku raz w miesiącu. Nie zawsze byli oni zadowoleni z jego pracy. Często zdarzało się, że organ ten nie wykonywał poleceń powiatowych władz, ponadto był oskarżany o brak współpracy z komisjami.

          W 1951 r. PRN poleciła Prezydium GRN w Gniewinie założenie księgi ewidencyjnej do rejestrowania skarg, zażaleń i próśb społeczności gminnej. Jak wynika jednak z dokumentów, ani skargi, ani zażalenia i prośby do Prezydium GRN nie wpływały. Taki stan rzeczy PRN tłumaczyła brakiem autorytetu władz gminnych. Wpłynął na to zapewne fakt, że zażalenia były kierowane bezpośrednio do Prezydium PRN[41].

            W latach 1944-1950 Prezydium nie było organem wykonawczo –zarządzającym rady, lecz zgodnie ze swoją nazwą organem prezydialnym, a więc kierującym pracą rady. Przepisy ustawy z 20 marca 1950 r. stworzyły m.in. takie uprawnienia, że nie kwestionowało się supremacji Prezydium nad radą. Od tego czasu do zadań Prezydium należało wykonywanie zarządzeń i poleceń organów zwierzchnich, realizacja uchwał rady narodowej, przygotowywanie spraw na sesję, wykonywanie uprawnień koordynacyjnych przysługujących radzie w stosunku do jednostek nie podporządkowanych radzie, a także sprawowanie bezpośredniego nadzoru nad wydziałami[42].

Bardzo ożywioną działalność miały pełnić komisje rad. Wrześniowa ustawa zawierała wzmiankę, iż rady narodowe jako organy kontroli społecznej mają prawo powoływania i wyznaczania komisji dla poszczególnych spraw. Funkcjonowały one jako stałe lub niestałe, czyli zwoływane w zależności od zapotrzebowania. Jeżeli chodzi o skład osobowy komisji, to należy zaznaczyć, że na członków wybierano radnych oraz osoby spoza ich grona. Z zastrzeżeniem jednak, iż przewodniczącym komisji mógł być tylko radny. W gminie Gniewino jako komisje stałe działały m.in.:

- Kontroli Społecznej ( powołana 06.05.1947 r.)[43];

- Komisja Finansowo-Budżetowa ( brak daty powołania );

- Komisja Oświaty ( powołana 04.06.1947 )[44], potem funkcjonująca jako Komisja Kultury i Oświaty)[45];

- Komisja Osiedleńcza ( powołana 20.07.1946 )[46];

- Komisja Drogowa ( powołana 13.01.1946 )[47];

- Komisja Sanitarna ( powołana 04.06.1947 )[48];

- Komisja Zalesienia i Zadrzewienia (powołana 4.06.1947)[49];

- Komisja Zdrowia, Pracy i Pomocy Społecznej[50] (brak daty powołania);

- Komisja Rolna (powołana 14.12.1947)[51] ;

- Komisja Urządzania Osiedli (powołana 25.08.1950)[52] .

Miano komisji niestałych przypadło między innymi: Komisji do Nadzoru i Dyspozycji Meblami Poniemieckimi, Komisji do Walki z Analfabetyzmem oraz Komisji Współzawodnictwa w Rolnictwie.

         Nazwy komisji dość często ulegały zmianom. Do wyżej wymienionych, wraz z upływem czasu, dokoptowywano nowe komisje, a stare reorganizowano.

Nowela styczniowa z 1946 r. za celowe uznawała powoływanie przez rady wszystkich szczebli trojakiego rodzaju komisji stałych, tj. Komisji Finansowo-Budżetowej, Oświatowej i Kontroli. Praktyka dowiodła jednak, że Prezydium Krajowej Rady Narodowej, a od 30 lutego Kancelaria Rady Państwa, mogły zlecić powołanie jeszcze innych komisji[53].

Komisje uczestniczyły w realizacji podstawowych zadań rad. Wyróżnić można cztery podstawowe funkcje, tj.:

- inspiratorską, polegającą na wysuwaniu na podstawowe znajomości całokształtu spraw terenu, inicjatyw i projektów pod adresem rady;

- opiniodawczą, polegająca na formułowaniu przez komisję opinii odnośnie do projektów uchwał, które były rozpatrywane przez radę narodową;

- kontrolną, zmierzająca do zapewnienia zgodności działania administracji z przepisami prawa i uchwałami rady narodowej;

- utrzymania stałej łączności z masami pracującymi[54].

Postaram się pokrótce przedstawić działalność wybranych komisji.

Komisja Kontroli Społecznej zajmowała się prawidłowym funkcjonowaniem gospodarki i administracji gminy. Sprawowała kontrolę nad działalnością organizacji wykonawczych, rządowych i samorządowych oraz instytucji i osób wykonujących funkcje zlecone w zakresie administracji i gospodarki publicznej na terenie gminy[55]. Komisja Drogowa była organem pomocniczym, doradczym i opiniodawczym GRN w zakresie gospodarki drogowej prowadzonej przez gminę wiejską. Do jej zadań należało opiniowanie wniosków w sprawie budowy, rozbudowy, remontów dróg i mostów[56]. Komisja Zalesień i Zadrzewień była ważnym czynnikiem gospodarczym i wychowawczym[57]. Oprócz organizacji akcji zalesienia i zadrzewienia przeprowadzała także akcje propagandowe[58]. Komisja Budżetowo-Finansowa, jak sama nazwa wskazuje, zajmowała się finansami gminy.

Każda z komisji miała swój regulamin, z którego możemy się dowiedzieć, czym miała się zajmować, kto mógł znaleźć się w jej składzie oraz o prawach i obowiązkach jej członków. Swoje zadania komisje wykonywały poprzez posiedzenia lub wyznaczone zespoły kontrolne. Zdarzało się także, iż obowiązek ten spadał na członków komisji[59].

Komisje pracowały na podstawie ustalanych przez siebie, a następnie akceptowanych przez Prezydia planów pracy. Nad pracami komisji czuwało Prezydium GRN[60].

Jak wcześniej zaznaczono, komisje GRN w Gniewinie często ulegały reorganizacji. Główną tego przyczyną była nikła działalność ich członków. Często zdarzało się, że nie uczęszczali oni na posiedzenia, ani kontrole[61]. Nagminne było nie sporządzanie planów pracy. Ich działalność została określona przez delegatów PRN jako marna[62].W celu uaktywnienia ich pracy, Prezydium GRN w Gniewinie zaczęło zapraszać na swoje posiedzenia przewodniczących poszczególnych komisji. Wprowadzono także zasadę, że komisje musiały składać sprawozdania z wykonanej przez siebie pracy. Żadna jednak z wprowadzonych zmian nie przyniosła pożądanego skutku. Np. Komisja Budżetowo-Finansowa i Drogowa w pierwszym kwartale 1951 r. nie przejawiała żadnej działalności.[63]  Komisja Urządzania Osiedli oraz Komisja  Kultury i Oświaty nie spełniały należycie swoich funkcji. Działalność Komisji Rolnej także nie była zadawalająca, o czym będzie mowa w następnych rozdziałach .

Poniżej przedstawiony został skład partyjny komisji działających na terenie gminy Gniewino[64].

Tab. Skład partyjny komisji w latach 1951-1954.